Để đảm bảo hiệu quả và an toàn của việc tiêm chủng, Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) đã đưa ra những khuyến cáo chi tiết, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của việc tiêm chủng đúng lịch và đầy đủ.
Miễn dịch và phòng ngừa bệnh bằng vắc-xin trong nguyên tắc tiêm chủng
Miễn dịch chính là khả năng chống lại các tác nhân gây hại cho cơ thể, bao gồm các loại bệnh, vi rút, nấm mốc, vi khuẩn, ký sinh trùng, chất gây dị ứng và các tế bào gây ung thư.
Hệ thống miễn dịch đóng vai trò như một hàng rào phòng vệ vững chắc, bảo vệ cơ thể trước các mối đe dọa từ bên ngoài. Các cơ quan trong hệ miễn dịch được phân bố rộng khắp cơ thể, cùng tồn tại và hoạt động với các bộ phận khác như tim, dây thần kinh, xương, hệ thống cơ bắp và đường tiêu hóa, tạo nên một thể thống nhất hoàn chỉnh.
Miễn dịch là khả năng đề kháng của cơ thể trước sự tấn công của vi rút, nấm mốc, vi khuẩn, ký sinh trùng,…
Khả năng miễn dịch với một bệnh cụ thể được thể hiện thông qua sự có mặt của các kháng thể tương ứng. Kháng thể là những protein do cơ thể tạo ra nhằm trung hòa hoặc tiêu diệt các chất độc và sinh vật gây bệnh. Mỗi loại kháng thể đều có tính đặc hiệu cao – ví dụ như kháng thể chống bệnh sởi chỉ có tác dụng với bệnh sởi mà không thể bảo vệ cơ thể khỏi bệnh quai bị.
Khi hệ miễn dịch bị suy yếu hoặc hoạt động không hiệu quả, cơ thể sẽ trở nên dễ bị tổn thương trước nhiều loại bệnh tật. Điều này thể hiện qua việc người bệnh thường xuyên mắc các bệnh như cảm lạnh, cúm, nhiễm trùng tái phát, viêm khớp, dị ứng hoặc thậm chí là ung thư.
Miễn dịch chủ động và thụ động đều giúp cơ thể chống lại bệnh tật và tạo khả năng miễn dịch cho các lần tiếp xúc với mầm bệnh sau này.
Miễn dịch chủ động là sự bảo vệ được tạo ra từ hệ miễn dịch của cơ thể (qua nhiễm bệnh tự nhiên hoặc tiêm chủng). Đây là loại miễn dịch có hiệu quả bảo vệ lâu dài, thậm chí là suốt đời.
Miễn dịch thụ động là một loại miễn dịch mà cơ thể nhận được kháng thể từ bên ngoài thay vì tự sản sinh ra. Nguồn kháng thể này có thể từ mẹ (qua nhau thai hoặc sữa mẹ) hoặc một chế phẩm sinh học chứa kháng thể từ bên ngoài vào cơ thể như huyết thanh. Miễn dịch thụ động mang lại hiệu quả bảo vệ nhưng chỉ trong thời gian ngắn, thường tính bằng tuần hoặc tháng.
Phân loại vắc-xin trong nguyên tắc tiêm chủng
Trong nguyên tắc tiêm chủng, có hai loại vắc-xin cơ bản là vắc-xin sống giảm độc lực và vắc-xin bất hoạt. Do tính chất khác nhau, mỗi loại vắc-xin có cách sử dụng riêng biệt. Nguyên tắc chung khi sử dụng vắc-xin là thành phần của vắc-xin càng tương đồng với tác nhân gây bệnh thì khả năng tạo đáp ứng miễn dịch càng hiệu quả.
Trong nguyên tắc tiêm chủng có hai loại vắc-xin cơ bản, vắc-xin sống giảm độc lực và vaccine bất hoạt.
Vắc-xin sống giảm độc lực (tên khoa học là live attenuated vaccines) được sản xuất bằng phương pháp làm giảm tối đa hoặc loại bỏ hoàn toàn khả năng gây bệnh của virus hoặc vi khuẩn, nhưng vẫn duy trì được khả năng nhân lên và kích thích tạo miễn dịch của chúng. Nhờ quy trình này, vắc-xin sống giảm độc lực có thể được sử dụng một cách an toàn cho con người.
Vắc-xin bất hoạt (tên khoa học là inactivated vaccine) là chế phẩm sinh học được tạo thành từ virus hoặc vi khuẩn còn nguyên vẹn, hoặc chỉ chứa một phần của chúng (có thể là protein hoặc polysaccharide). Đây là loại vắc xin chứa mầm bệnh đã bị tiêu diệt nhưng vẫn giữ nguyên cấu trúc bề mặt (kháng nguyên), cho phép hệ miễn dịch nhận diện và tạo ra phản ứng miễn dịch.
Vắc-xin sống giảm độc lực
Vắc-xin sống giảm độc lực được sản xuất từ các tác nhân gây bệnh (virus hoặc vi khuẩn) gây bệnh đã được làm yếu đi thông qua quá trình nuôi cấy lặp đi lặp lại. Điển hình như vắc-xin sởi, được phân lập từ một bệnh nhân trẻ em năm 1954, và mất gần 10 năm nuôi cấy để tạo thành virus sống giảm độc lực phục vụ sản xuất vắc-xin.
Để tạo được đáp ứng miễn dịch, vắc-xin sống giảm độc lực cần duy trì khả năng nhân lên trong cơ thể người tiêm. Thực chất, tiêm vắc-xin là đưa một lượng rất nhỏ virus hoặc vi khuẩn đã giảm độc lực vào cơ thể để chúng nhân lên và tạo quần thể đủ lớn kích hoạt đáp ứng miễn dịch. Các yếu tố như ánh sáng, nhiệt độ có thể ảnh hưởng đến hiệu quả của vắc-xin.
Dù virus hoặc vi khuẩn trong vắc-xin vẫn nhân lên trong cơ thể, người được tiêm sẽ không mắc bệnh vì tác nhân gây bệnh đã được biến đổi. Nếu có xuất hiện triệu chứng bệnh, mức độ cũng nhẹ hơn nhiều so với mắc bệnh tự nhiên và được coi là phản ứng bất lợi.
Đáp ứng miễn dịch từ vắc-xin sống giảm độc lực tương đương với khi mắc bệnh tự nhiên, khiến nó trở thành loại vắc-xin có hiệu quả nhất. Tuy nhiên, một số loại vẫn cần tiêm nhắc để tăng cường miễn dịch.
Ở người suy giảm miễn dịch, vắc-xin sống giảm độc lực có thể gây ra các phản ứng nghiêm trọng hoặc đe dọa tính mạng do sự nhân lên không kiểm soát của tác nhân trong vắc-xin.
Về mặt lý thuyết, tác nhân trong vắc-xin có khả năng chuyển ngược về dạng gốc có độc lực đầy đủ, nhưng hiện tượng này chỉ được ghi nhận ở vắc-xin bại liệt sống giảm độc lực dạng uống.
Trong nguyên tắc tiêm chủng, các loại vắc-xin sống giảm độc lực hiện có bao gồm vắc-xin phòng sởi, quai bị, rubella, bại liệt (uống), đậu mùa, thủy đậu, BCG, thương hàn (uống), sốt vàng, rota virus và cúm.
Vắc-xin bất hoạt
Vắc-xin bất hoạt được tạo ra bằng cách nuôi cấy tác nhân gây bệnh, sau đó xử lý để làm bất hoạt chúng thông qua nhiệt độ hoặc hóa chất, hoặc chỉ tách lấy phần cần thiết từ tác nhân như trong trường hợp vỏ polysaccharide của phế cầu.
Loại vắc-xin này không chứa tác nhân sống nên không thể nhân lên trong cơ thể. Do đó, mỗi liều phải chứa đủ lượng kháng nguyên cần thiết. Ưu điểm lớn nhất là độ an toàn cao, không gây bệnh kể cả với người suy giảm miễn dịch.
Vắc-xin bất hoạt cần được tiêm nhiều liều do một liều đơn không tạo được đủ đáp ứng miễn dịch. Phần lớn các loại này chỉ tạo được miễn dịch dịch thể mà không gây được miễn dịch tế bào.
Trong nguyên tắc tiêm chủng, các vắc-xin bất hoạt hiện có bao gồm vắc-xin phòng ho gà, bạch hầu, uốn ván, thương hàn, tả, dịch hạch, bệnh than, bại liệt, bệnh dại, cúm, viêm gan A, viêm gan B và HPV.
Vaccine bất hoạt được sản xuất bằng cách nuôi cấy tác nhân gây bệnh.
Vắc-xin polysaccharide
Vắc-xin polysaccharide là loại vắc-xin bất hoạt dưới phân tử đặc biệt, chứa vỏ của một số vi khuẩn cụ thể, với thành phần chính là chuỗi dài các phân tử đường. Các loại vắc-xin thuộc nhóm này hiện nay bao gồm vắc-xin phế cầu, màng não cầu, Salmonella Typhi và Hib.
Vắc-xin sống tái tổ hợp
Vắc-xin tái tổ hợp được tạo ra bằng công nghệ DNA tái tổ hợp, trong đó mã DNA mã hóa kháng nguyên được chèn vào gen của vi khuẩn vô hại hoặc giảm độc lực để kích thích phản ứng miễn dịch. Vật chất di truyền được chèn vào sẽ khiến vi khuẩn biểu lộ kháng nguyên của vi sinh vật khác, từ đó kích thích cơ thể tạo phản ứng miễn dịch.
Các loại vắc-xin sống tái tổ hợp hiện nay được sản xuất dựa trên công nghệ gen bao gồm vắc-xin Salmonella Typhi, viêm gan B, HPV và cúm.
Qua những thông tin trên, chúng ta đã thấy rõ tầm quan trọng của các nguyên tắc tiêm chủng theo khuyến cáo của CDC (Mỹ). Bằng cách tiêm chủng đầy đủ và đúng lịch, chúng ta không chỉ bảo vệ bản thân mà còn góp phần loại bỏ nhiều căn bệnh nguy hiểm, xây dựng một xã hội khỏe mạnh hơn.
Khuyến cáo y khoa: Các bài viết của Phòng khám Đa khoa Phương Nam chỉ có tính chất tham khảo, không thay thế cho việc chẩn đoán hoặc điều trị y khoa.
Vắc-xin sống giảm độc lực
Khuyến cáo y khoa: Các bài viết của Phòng khám Đa khoa Phương Nam chỉ có tính chất tham khảo, không thay thế cho việc chẩn đoán hoặc điều trị y khoa.
